اندر ضرورت بازسازی مفهوم جهاد

نوشته : جلیل بهرامی نیا

یکی از عوارض فرو دستی و آشفتگی سیاسی،از دست رفتن انسجام و اجماع فرهنگی و پیدایش تشتت فکری است؛جهان اسلام کنونی، نمایشگاه کنونی این پراکنده اندیشی و نزاع داخلی ناشی از آشفتگی سیاسی است؛از توحید تا پایین ترین رده احکام عملی،کمتر مفهومی از مفاهیم فرهنگ اسلامی هست که بر سر آن تضاد و نزاعی صورت نگرفته نباشد؛یکی از اصلی ترین و طبعاً نزاع برانگیز ترین مفاهیم اسلامی، جهاد است.

جهاد در معنای وجوب تلاش عملی برای تحقق اهداف دین، لازمه اصیل ایمان و بخشی جدایی ناپذیر از مسلمانی است.

پیرو تنوع ابعاد زندگی اجتماعی، جهاد نیز صورت ها و مصادیق گوناگونی اعم از عبادی و اخلاقی، فرهنگی،آموزشی، خدماتی، اقتصادی، سیاسی و نظامی دارد و کارهایی مانند مبارزه با نفس،حج و عمره،تامین مخارج خانواده،ترویج قرآن، خدمت به والدین،اظهار حق در برابر حاکم ظالم و رویارویی نظامی با تجاوزگران یا قتال، به عنوان مصادیقی از مفهوم جهاد در متون دینی یاد شده اند؛در حالی که این مفهوم عام، بر اثر بدفهمی، امروزه فقط در یکی از مصادیقش یعنی “قتال” خلاصه شده است و با هژمونی رسانه ای این برداشت، می رود که تلاشگری در عرصه ها از شمول جهاد، خارج گردد و سخن گفتن از مفهوم اصیل جهاد در جوامع اسلامی،تنش زا و هراس انگیز و مسأله ای امنیتی انگاشته شود و اصالت صلح و توصیه قرآنی “إن نجحوا للسلم فاجنح لها” در اسلام نیز به سایه برود و چنان القا شود که قتال و جنگ افروزی لازمه دینداری است؛در حالی که آنچه ملازم ایمان است جهاد است نه قتال.
علاوه بر کژاندیشی حصر مصادیق جهاد در قتال، سبب مشروعیت قتال نیز مشمول بدفهمی گشته است و برخی گمان می کنند که وجود “کفر” ، سبب وجوب و مشروعیت قتال است و مسلمان، مجاز و بلکه مکلف به حمله نظامی به کفار و براندازی نسل آنان است؛ حال آن که در پرتو آموزه های قرآنی و سیره سیاسی پیامبر (صلی الله علیه و سلم)، عامل وجوب و مشروعیت قتال،تجاوز است نه کفر؛حال چه این تجاوز از سوی کفار باشد و چه از سوی یک گروه مسلمان باغی و سرکش!

وقتی در قرآن، خدای متعال دستور می دهد که شرایط گفتگو و امنیت برای مشرکان جستجوگر و اسلام پژوه فراهم گردد(توبه:۶) و قتال و جنگ را به دفع متجاوزان، محدود و بلافاصله،اکتفا به دفاع عادلانه و پرهیز از تجاوز متقابل را توصیه می کند {وَقَاتِلُوا فِي سَبِيلِ اللَّهِ الَّذِينَ يُقَاتِلُونَكُمْ وَلَا تَعْتَدُوا ۚ إِنَّ اللَّهَ لَا يُحِبُّ الْمُعْتَدِينَ} [البقرة : ۱۹۰]؛ هم چنین وقتی پیامبر در جایگاه یک حاکم، با یهودیان پیمان همزیستی مسالمت آمیز امضا می کند و چند دینی را در سطح سیاسی به رسمیت می شناسد، به آسانی می توان فهمید که سبب مشروعیت قتال، “تجاوز” است نه کفر؛ و کفار به شرط پایبندی به الزامات همزیستی مسالمت آمیز، می توانند در سایه فرمانروایی مسلمین با حفظ دین و هویت خویش زندگی کنند!

قرار نیست هر که را کافر و غیرمسلمان است، یا وادار به مسلمانی کرد و یا از دم تیغ گذراند! گذشته از این ها،قتال مشروع در اسلام نیز با جنگ کثیف و کشتاردرمانی فرق دارد و محدود به چارچوب اخلاقیاتی چون ممنوعیت قتل کودکان و زنان و گوشه نشینان و…است که در کتب فقهی مربوطه به تفصیل آمده است.

نکته پایانی این که جایگاه قتال نیز نباید از یک ابزار دفاعی به یک هدف تبدیل شود؛ قتال در صورت اقتضای شرایط نیز، حداکثر یک ابزار برای پاسداشت امنیت در برابر متجاوزان است و نه یک هدف دینی و در صورت پایبندی غیرمسلمانان به حسن همجواری و صلح سیاسی، سالبه به انتفای موضوع است.