هدایت نبوی در مبحث تربیت(۵)

سلسله ی مربی اول صلی الله علیه و سلم

مولف:دکتر محمد بن عبدالله الدویش

مترجم: عبدالرحمن محمد زمان پور

با منهج نبوی چگونه رفتار کنیم؟

استفاده از منهج نبوی فقط با حفظ چند ایستار از سیرت و هدایت عملی و قولی آن حضرت پایان نمی یابد  بلکه ما به ساخت منهجی با چهارچوب روشن در تعامل با هدایت نبوی نیازمندیم از جمله:

۱.خود را مجرّد ساختن و رهایی بخشیدن از پیش داوری ها:

زیرا بعضی از مردم پیش داوری هایی صادر می کنند و موضع گیری هایی که با خواسته هایشان سازش داشته باشد اتخاذ می کنند سپس بعد از آن به سراغ متون شرعی می روند و در آن متون به دنبال آن چیزهایی هستند که با آن موضع گیری از پیش تعیین شده موافقت داشته باشد در حالی که متون شرعی گسترده و گوناگون است و در گذشته نیز هوی پرستان برای استدلال بر درستی بدعت ها و انحرافاتشان به تأویل نابجا و نامربوط متون می پرداختند  به عنوان مثال آن مربیی که به طبیعت خود به سنگدلی و تندخویی تمایل دارد بعضی موضع گیری هایی که رفتار قاطعانه و جدی پیامبر صلی الله علیه وسلم را می رساند خواهد یافت در نتیجه به آن روی می آورد و معتقد می شود که تندخویی و برخورد قاطعانه منهج نبوی به شمار می رود.

مگر نمی بینیم که بعضی از مردم در زمینه ی رفتار با فرزندان جز جمله (واضربوهم علیها) را نمی شناسند.او وقتی با این متن شرعی روبرو می شود آن را از سیاقی که در آن به کار رفته جدا می کند که فرموده است :مروا أولادکم بالصلاة و هم أبناء سبع سنین واضربوهم علیها و هم أبناء عشر و فرقوا بینهم فی المضاجع(روایت ابوداود۴۹۵ و احمد۶۶۵۰،۶۷۱۷) فرزندانتان را در هفت سالی به نماز دستور دهید و در ده سالی آنان را بزنید و خوابگاهشان را از هم جدا کنید.سپس این را قاعده ی تربیتی عمومی در همه ی حالت ها و همه ی وقت ها قرار می دهد.و بعضی دیگر را می بینیم که در زمینه ی رفتار با همسر فقط این کلام خداوند (واضربوهن)۳۴نساء  و گفتار پیامبر(آنان را به گونه ای بزنید که شکننده نباشد)(روایت مسلم۱۲۱۸) را می دانند و متون دیگر را نادیده می گیرند.

۲.ضرورت جمع بین نصوص و مقایسه بین آنها تا صورت متکامل شکل گیرد و موضع گیری کلی به دقت مشخص شود.زیرا اصل در زندگی پیامبر صلی الله علیه وسلم نرمی و نیکرفتاری است ولی وقتی موقعیت،جدیت و قاطعیت اقتضا می کرد با قاطعیت برخورد می کرد  و اگر تندرفتاری نسبت به آن فرد مناسب تر بود با تندی رفتار می کرد.از ابن عباس رضی الله عنهما روایت است که رسول الله صلی الله علیه وسلم انگشتری از طلا در دست مردی دید اینجا بود که آن را از انگشتش بیرون آورد و آن را دور انداخت و فرمود:یکی از شما اخگری از آتش بر می دارد و در دستش قرار می دهد ( روایت مسلم۲۰۹۰) می بینیم در رفتار با این مرد تندی و قاطعیت لازم بود زیرا بعد از این که پیامبر رفت به او گفته شد :انگشترت را بردار و از آن استفاده کن.آن مرد گفت:نه به خدا قسم هرگز انگشتری که پیامبر آن را دور انداخته بر نمی دارم.(روایت مسلم۲۰۹۰)

ولی در جای دیگر پیامبر صلی الله علیه وسلم دو مرد را دید که به همدیگر دشنام می دهند و یکی از آن دو قرمز شده بود و شاهرگ گردنش بیرون زده بود پیامبر صلی الله علیه وسلم فرمود:من کلمه ای می دانم که اگر آن را بگوید ناراحتی و خشمش برطرف می شود.اگر بگوید أعوذ بالله من الشیطان خشم و ناراحتی اش برطرف خواهد شد.در این صحنه مشاهده می کنیم پیامبر به طور مستقیم با آن مرد روبرو نمی شود و او را مورد خطاب قرار نمی دهد و او را سرزنش نمی کند بلکه درحالی که خود مرد گوش می دهد با دوستانش سخن می گوید که نسبت به این مرد این سبک مناسب تر بود زیرا صحابه به آن مرد گفتند پیامبر می فرماید:از شیطان به خدا پناه ببر.مرد گفت:مگر دیوانه ام؟(روایت بخاری۳۲۸۲)

همچنین از آن جمله است متفاوت بودن شیوه ها و وسایل آموزشی پیامبر صلی الله علیه وسلم زیرا او در هر زمینه ای  از آنچه بیشتر مناسبت داشت استفاده می کرد از این رو گاهی به طور مستقیم راهنمایی می کرد و گاهی به متعلم فرصت می داد تا حقیقت را درک و تجربه کند و گاهی برای رسیدن به نتیجه با متعلم گفتگو و مناقشه می کرد بر این اساس شایسته نیست که سبک واحدی اخذ کنیم به این صورت که آن سبک واحد را منهج نبوی به حساب آوریم بلکه به نگاهی شمولی و متکامل که همه ی نصوص را جمع کند و بین آن مقایسه کند نیاز داریم.

۳.اندیشه ی تربیتی ،مکاتب تربیتی و روانی متعددی را شامل می شود و این مکاتب در بررسی قضایای تربیتی و تفسیر آن از رفتار انسانی نظر خاص خود را دارد.این مکاتب تربیتی متوقف نمی شود و نخواهد شد زیرا علم بشری در حال پیشرفت و دگرگونی است  و به همان اندازه که علم بشری در کشف پاسخ سوالات گوناگون موفق بوده ،هنوز نواقص و کمبودهایی نیز دارد. کسانی هستند که به دنبال هر دستاورد علم بشری در زمینه نظریات و افکار سخت علاقه دارند ردپای آن را در قرآن و سنت بیابند و نزد بعضی از آنان شایع شده که این دستاورد جزو علومی است که چهارچوب آن در اسلام وجود دارد.شایسته است وقتی ما به بررسی منهج تربیتی نبوی صلی الله علیه وسلم می پردازیم آن را به صورت مستقل مورد بررسی قرار دهیم و حدالامکان تلاش کنیم از قالب های از پیش تعیین شده رها شویم.

به عنوان مثال متخصصان تربیت تقسیمات متعددی از روش های تدریس و تعلیم دارند که این تقسیم بندی ها هر از گاهی به پیروی از طبیعت متغیر فکر بشری دچار دگرگونی و تغییر می شود و وقتی ما منهج آموزشی پیامبر صلی الله علیه وسلم را مورد بررسی قرار می دهیم شایسته نیست این تقسیم بندی ها را از آنان عاریت بگیریم و نواقص آن را با تطبیقات نبوی پر کنیم به عنوان مثال بگوییم پیامبر صلی الله علیه وسلم  روش الف و روش ب …اجرا می کرد بلکه شایسته است منهج نبوی را در چهارچوبی مستقل مورد بررسی قرار دهیم که این کار مانع از استفاده از دستاوردهای تربیتی نوین و بیان ملاحظاتی درباره آن نیست.

۴.از مهمترین مولفه های منهج نبوی افعال نبوی است که مهم فهم موضع گیری های عملی در چهارچوب واقعیت و سیاقی  که در آن رخ داده وتفاوت قائل شدن بین قول و فعل است زیرا قول، تشریع عمومی برای امت است اما فعل عمومیت ندارد و در چهارچوب سیاقی که در آن انجام شده فهمیده می شود.

وقتی پیامبر صلی الله علیه وسلم در یکی از موضع گیری ها در رفتار با یکی از مردم اسلوب خاصی به کار می برد این به معنی فراخواندن به استفاده از این اسلوب در همه ی موارد و در رفتار با همه ی مردم نیست.

بسیاری از اصحاب پیامبر صلی الله علیه وسلم نزد او می آمدند و از او درخواست ارشاد یا نشان دادن بهترین کارها به آنان می کردند اینجاست که می بینیم جواب پیامبر صلی الله علیه وسلم در موضع های مختلف یکسان نیست که اهل علم این پاسخ های متفاوت را به اختلاف حالت ها و اشخاص تفسیر کرده اند.

۵.از جمله امور کاربردی تربیتی نبوی آن چیزهایی است که به  ابزار و شیوه ها مربوط است در حالی که دایره ی ابزار از دایره ی مقاصد گسترده تر است و تأسی جستن در این زمینه به پیروی شکلی از آن قالب خاص نیست بلکه به مقصد آن مربوط است در حالی که ابزار، بیشتر به شرایط زمانی و واقعیت زندگی مردم پیوند دارد.در خیلی موارد پیامبر صلی الله علیه وسلم برای نزدیک کردن تصویر یک چیز به ذهن اصحاب از کشیدن خط روی زمین استفاده می کرد در حالی که تأسی جستن به او در استفاده از این ابزار ضرورتا تنها به خظ کشیدن روی زمین محدود نمی شود چون گاهی معلم روی کاغذ یا تابلو می نویسد یا گاهی از دستگاه پروژکتور استفاده می کند و چه بسا در آینده ابزارهای دیگری کشف شود که از آن رهگذر بتوان این ابزار نبوی را به کار بست.

۶- برای این که به طور کامل از موضع گیری های تربیتی نبوی استفاده شود نیاز داریم به بررسی عمیق آن بپردازیم به گونه ای که از بررسی گذاری و سطحی رخداد یا اکتفا کردن به اشاره به امور بدیهی که کمتر از دید کسی پنهان می ماند فراتر رود که از جمله بارزترین آن تربیت نیکوی پیامبر صلی الله علیه وسلم و شیوه ی آموزشی نیکوی وی و استفاده از زدن مثال هاست…

ما به تحلیل ایستارها و استنباط از آن و پیوند دادن آن به یکدیگر نیازمندیم با رعایت این اصل که وقتی  به استنباط حکمی شرعی می پردازیم شایسته است از قواعد استنباط و فهم نصوص فراتر نرویم و از نسبت دادن چیزهایی به  نصوص شرعی که نصوص گنجایش آن را ندارد بپرهیزیم.

سمت راست پیامبر صلی الله علیه وسلم پسر بچه ای و سمت چپش پیرمردانی بودند که برای آن حضرت نوشیدنیی آورده شد اینجا بود که پیامبر صلی الله علیه وسلم  از آن پسر بچه اجازه خواست آن نوشیدنی را به پیرمردان بدهد ولی پسر بچه اجازه نمی دهد همان طور که در حدیث آمده است :از سهل بن سعد رضی الله عنه روایت است که برای پیامبر لیوانی نوشیدنی آورده شد پس از آن نوشید در حالی که سمت راستش پسربچه ای بود که از همه حاضران سنش کمتر بود و سمت چپش پیرمردان بودند پیامبر فرمود:ای پسر بچه آیا اجازه می دهی آن را به پیرمردان بدهم؟آن پسر بچه گفت:من حاضر نیستم در کسب فضیلتم از تو کسی را بر خود ترجیح دهم ای رسول الله.در نتیجه پیامبر آن را به او داد.(روایت بخاری۲۳۵۱ و مسلم۲۰۳۰)

بنابراین بیاندیشم که این پسر بچه چگونه در آن مجلس در کنار پیامبر بود؟!اجازه خواستن پیامبر چه اثری بر شخصیتش داشت؟چگونه جرأت کرد به حق خود متمسک باشد؟!چگونه نظر و خواسته های خود را بدون این که حد و مرز ادب را نادیده بگیرد بیان کند؟و در عین حال به حق خود نیز متمسک باشد؟!و سوالات دیگری که وقت بررسی موضع گیری های نبوی نیاز داریم آن را مطرح کنیم.

اینها بعضی از مسائلی است که شایسته است هنگام مطالعه و تعاملمان با هدایت عملی سیرت نبوی صلی الله علیه وسلم در همه ی امورش که تربیت نیز یکی از آن زمینه های گسترده در هدایت نبوی است،آن را مراعات کنیم و آن را مد نظر قرار دهیم از خداوند تبارک و تعالی خواهانم که محبت پیامبر و پیروی از سنتش را روزی مان بگرداند و ما را به حوضش وارد کند.