سوم ذی القعده، تولد علامه محمد اقبال لاهوری

نویسنده: فرید نوری

چو رخت خویش بر بستم از این خاک
همه گویند با ما آشنا بود
و لیکن کس ندانست این مسافر
چه گفت و با که گفت و از کجا بود

علامه محمد اقبال لاهوری در سال ۱۲۵۶ شمسی در سیالکوت از توابع ایالت پنجاب دیده به جهان گشود.
پدرش نور محمد در سیالکوت به شغل بازرگانی مشغول بود و به جهت علاقه وافری که به اسلام داشت، در میان مردم شخص متدینی شناخته می شد.
علامه اقبال در سنین کودکی وارد مکتب خانه شد و قرآن آموخت. بعد از آن، دوران ابتدایی را گذراند و برای سپری نمودن مراحل متوسطه راهی اسکاچ مشن کالج شد. در همین دوران بود که ذوق ادبی و شاعری او شکوفا شد.
از جمله کسانی که در شخصیت علمی علامه اقبال تاثیر بسزایی داشت، ” پرفسور توماس آرنولد” بود. علامه با توجه به راهنمایی توماس موفق به اخذ درجه فوق لیسانس در رشته فلسفه گردید.
علامه اقبال، هم زمان با اخذ دکترای فلسفه در دانشگاه هند، مشغول تدریس در اورینتال کالج بود. اوج شکوفایی علامه در دانشگاه کمبریج انگلیس بود که در سال ۱۹۰۵ میلادی به عنوان دانشجوی برتر پذیرفته و بعد از آن وارد دانشگاه مونیخ آلمان گردید.
سرانجام محمد اقبال بعد از طی نمودن این مراحل به وطن باز گشت و در سال ۱۹۲۷ به عضویت مجلس قانون گذاری پنجاب در آمد واین عضویت،جرقه ای برای آغاز حرکت انقلابی اقبال گردید…! علامه در اشعارش به این انقلاب اشاره می کند:

پس چه باید کرد ای اقوام شرق
باز روشن می شود ایام شرق
در ضمیرش انقلاب آمد پدید
شب گذشت و آفتاب آمد پدید

علامه اقبال در این راه به مبارزه با استعمارگری کمپانی هند شرقی پرداخت و با توجه به تبلیغات و آموزش تعالیم ناب اسلامی، توانست ذهن خاموش وخفته مسلمانان را بیدار کند و نقشه های شوم و ظلم و بی عدالتی کمپانی هندی را نمایان سازد. در این مسیر به او اتهام رافضی زدند اما اقبال از حرکت دست نکشید و مردم نیز به برکت دعوت علامه آگاه گشته و فریب نیرنگ آن ها را نمی خوردند.
از جمله ویژگی های شخصیتی اقبال می توان به مبارزه ی وی با جور و ستم استعمار بریتانیا و دیگر امپریالیستها اشاره کرد.
این شاعر و فیلسوف توانمند در مرکز اروپا ندای عدالت و برابری سر داد و تاریخ را با نام خود مزیّن نمود‌ ونقش به سزایی در آزادی هند داشت.
عقیده اقبال بر گرفته از سنت رسول الله صلی الله علیه و سلم بود.عقیده ای بر این مبنا که ملاک برتری افراد تقواست بدون این که رنگ ، نژاد و مذهب خاص آنان در نظر گرفته شود. این عقیده در اشعار وی نمایان است:

نه افغانیم و نی ترک و تتاریم

چمن زادیم و از یک شاخساریم

تمیز رنگ و بو بر ما حرام است

که ما پروردهٔ یک نو بهاریم

اما این پایان راه اقبال نبود…..
این فیلسوف لاهوری در سال ۱۹۳۱ در کنفرانسی طرح ” جمهوری فدراتیو هند” را بیان کرد که مسلمانان باید از خودمختاری در زمینه های ملی، فرهنگی، اقتصادی و..‌. برخوردار باشند.
با اجرای این طرح، پاکستانی جدید تشکیل و کرامت مردمی حفظ گردید و مردمی با اندیشه ی اقبالی پا به عرصه وجود گذاشتند. اما اجل این فرصت را به اقبال نداد که استقلال پاکستان را نظاره گر باشد. لیکن تلاش و پشتکار او بود که زمینه استقلال را فراهم نمود. اگرچه “محمد علی جناح” امام مسلمانان شبه قاره هند بود که توانست استقلال را به این شبه قاره تقدیم نماید ولی این نظریه ی اقبال بود که موجب تشکیل کشوری مستقل برای مسلمانان را فراهم نمود.
علامه اقبال آثار و تالیفات بی شماری از خود بر جای گذاشته است که از جمله ی آنها می توان به:
رموز بی خودی، پس چه باید کرد ای اقوام شرق، ارمغان حجاز، ناله یتیم ( اولین کتاب ایشان می باشد)، اسرار خودی، پیام مشرق، احیای فکر دینی در اسلام که شامل آخرین نظریات اقبال درباره حیات دینی مسلمانان می باشد و .. اشاره کرد.

علامه اقبال، کتاب های بانگ درا، ضرب کلیم و بال جبرئیل را به زبان اردو نگاشته اند.
اقبال سبک و مکتب جدیدی در شعر فارسی بنا نهاد که به تحقیق باید سبک او را سبک اقبال نامید و قرن ادبی حاضر را باید بنام نامی او مزین ساخت.
این فیلسوف سخنور در اواخر زندگی بزرگوارانه ی خود به بیماری های مختلفی دچار گردید و سرانجام در سال ۱۳۱۷ شمسی در سن ۶۱ سالگی دار فانی را وداع گفت. پیکر ایشان در جوار “مسجد پادشاهی لاهور ” به خاک سپرده شد.

نمونه ای از اشعار فلسفی و عرفانی علامه اقبال لاهوری:

هرکجا استیزه ی بود و نبود
کس نداند سرّ این چرخ کبود
هرکجا مرگ آورد پیغام زیست
ای خوش آن مردی که داند مرگ چیست
هرکه پیمان با هو الموجود بست
گردنش از بند هر معبود رست
مومن از عشق است و عشق از مومن است
عشق را ناممکن ما ممکن است

________________________________________________________________

منابع و مآخذ:
دائره المعارف بزرگ اسلامی، زیر نظر کاظم موسوی بجنوردی.
احیاء فکر دینی در اسلام، اقبال لاهوری.
کلیات اقبال، به تصحیح و اهتمام احمد سروش.