رزق از دیدگاه قرآن

رزق از دیدگاه قرآن

همزمان با خلقت انسان،جستجو و تلاش او برای یافتن هر آنچه ادامه حیاتش را میسر سازد، شروع شده و همانا فراهم آوردن رزق و روزی ، یکی از دغدغه های مهم و همیشگی انسان بوده است، زیرا خداوند متعال زندگی مادی افراد بشر را به آن وابسته کرده است.

البته گاه بسیاری از انسانها کسب روزی و سرمایه را مهمترین و شاید تنها هدف زندگی خود قرار داده اند که این تفکر اولا انسانها را از هدف غایی و فلسفه خلقتشان دور کرده است و ثانیا بسیاری از آنها را برای به دست آوردن متاع اندک دنیا، به تضییع حقوق دیگر انسانها و نارضایتی پروردگارشان سوق داده است.

رزق از دیدگاه قرآن:

قرآن ، کتاب جاوید الهی، قانون اساسی اسلام، معجزه بزرگ و یادگار ماندگار پیامبر اسلام (ص) و نخستین مرجع عقاید و احکام و اخلاق و آداب و شعایر اسلامی است.

قرآن راهنماست و چراغ راه، شفاست و درمان برای همه مردم و به خصوص برای مومنان:

“يَا أَيُّهَا النَّاسُ قَدْ جَاءَتْكُم مَّوْعِظَةٌ مِّن رَّبِّكُمْ وَشِفَاءٌ لِّمَا فِي الصُّدُورِ وَهُدًى وَرَحْمَةٌ لِّلْمُؤْمِنِينَ” (یونس:۵۷)

ای مردمان! از سوی پروردگارتان برای شما اندرزی و درمانی برای چیزهایی که در سینه هاست آمده است، و هدایت و رحمت برای مومنان است.

مسائل مربوط به رزق در کلام الهی بارها مورد اشاره قرار گرفته است که ما تحت چند عنوان، درباره آن بحث می کنیم.

مقدر بودن رزق از جانب پروردگار

با دقت در تعالیم ادیان الهی و در نهایت دین اسلام این امر واضح می گردد که خداوند متعال آگاه به گذشته و حال و آینه است و علم او بر هر چیز در هر زمان و مکانی که باشد ، احاطه دارد. لذا او تعالی قبل از آفرینش مخلوقات جهان، رزق و روزی هریک را به اندازه معین در تقدیر او نوشته است. این امر در کلام خداوند در چندین آیه مورد تاکید قرار گرفته است:

الف:” وَمَا مِن دَابَّةٍ فِي الْأَرْضِ إِلَّا عَلَى اللَّـهِ رِزْقُهَا وَيَعْلَمُ مُسْتَقَرَّهَا وَمُسْتَوْدَعَهَا ۚ كُلٌّ فِي كِتَابٍ مُّبِينٍ ” (هود:۶)

هیچ جنبنده ای در زمین نیست مگر اینکه روزی آن بر عهده خداست و محل زیست (دوران حیات) و محل دفن(پس از ممات) او را می داند. همه اینها در کتاب روشنی (به نام لوح محفوظ، موجود و مضبوط ) است.

ب: “وَكَأَيِّن مِّن دَابَّةٍ لَّا تَحْمِلُ رِزْقَهَا اللَّـهُ يَرْزُقُهَا وَإِيَّاكُمْ ۚ وَهُوَ السَّمِيعُ الْعَلِيمُ” (عنکبوت:۶۰)

چه بسیارند جنبندگانی که (در زمین با شما زندگی می کنند و بر اثر ضعف حتی) نمی توانند روزی خود را بردارند خدا روزی رسان آنها و شماست و خدا بس شنوا و آگاه است.

در بیان سبب نزول آیه آمده است، رسول خدا (ص) از اصحاب خویش در مکه خواست که به مدینه همجرت کنند، اما اصحاب گفتند: ما در آنجا نه مسکنی داریم و نه کسی را که به ما چیزی برای خوردن بدهد. پس خدای عزوجل به ایشان خبر داد که رزق و روزی او به مکانی معین، مخصوص نیست. بلکه رزق او برای تمام خلقش ، در هر جا و در هر مکانی که باشد ، عام است و حتی ارزاق مهاجران در دیار هجرت بیشتر و پاکیزه تر است. چنانکه مهاجران صدر اسلام بعد از اندک زمانی صاحب ثروت و دارایی و فرمانروای کشورها و سرزمین های سایر بلاد گشتند.

ج: “… فَابْتَغُوا عِندَ اللَّـهِ الرِّزْقَ وَاعْبُدُوهُ وَاشْكُرُوا لَهُ …” (عنکبوت:۱۷)

پس روزی را از نزد خدا طلب کنید و او را پرستش کنید و شکر او را بجا آرید.

حکمت در تقسیم رزق

با دقت در آیات گذشته ،این امر بسیار اساسی آشکار گردید که خداوند روزی رسان تمام جانداران و جنبندگان است و در کتاب خود به آن تصریح کرده است. اما در این راستا همیشه یک مسئله ذهن انسانها را به خود مشغول کرده است و آن اینکه بر چه اساسی خداوند متعال رزق و روزی را میان بندگان خود تقسیم می کند؟ چون دیده شده که در طول تاریخ عده ای معدود ،بسیاری از ثروت های جهان را تحت سیطره خود داشته و در نهایت رفاه و ناز و تنعم بوده اند و تعدادی با فقر و تنگدستی به سر برده اند و بیشترین فعالیت زندگی شان صرف برطرف کردن نیازهای اولیه حیات شده است. آنچه مسلم است:

الف: “أَوَلَمْ يَعْلَمُوا أَنَّ اللَّـهَ يَبْسُطُ الرِّزْقَ لِمَن يَشَاءُ وَيَقْدِرُ “(زمر:۵۲) مگر ندانسته اند که خداوند روزی را برای هرکس که خود بخواهد فراخ یا تنگ میگرداند.

و یا “اللَّـهُ يَبْسُطُ الرِّزْقَ لِمَن يَشَاءُ مِنْ عِبَادِهِ وَيَقْدِرُ لَهُ” (عنکبوت:۶۲) خداوند روزی را برای هرکس از بندگانش که بخواهد فراخ می گرداند و برای هرکس که بخواهد تنگ می گرداند.

پس چگونگی تقسیم رزق یکی از حکمت های خاص پروردگار جهانیان است که انسان با توجه به توانایی عقلی و ظرفیت وجودی خود به برخی از آنها پی می برد.

ب: “وَاللَّـهُ فَضَّلَ بَعْضَكُمْ عَلَىٰ بَعْضٍ فِي الرِّزْقِ” (نحل:۷۱) خداوند برخی از شما را بر برخی دیگر از نظر روزی برتری داده است.

سید قطب در تفسیر “فی ظلال القرآن” پیرامون این امر می گوید: برتری دادن در رزق اسباب و عللی دارد که این اسباب و علل تابع سنت الهی است ، پس گاهی ممکن است که انسان متفکر، دانشمند و اهل خرد بوده، اما موهبتش (توانایی اش) در کسب روزی محدود و اندک باشد. از آن روی که او در میدان های دیگر دارای مواهب دیگری است.گاهی برعکس، یک انسان کودن و نادان به مال و ثروتی گسترده دست می یابد،اما بدانید که این انسان قطعا در این بعد خاص از موهبت برخوردار است.پس ساده لوحانه است اگر پنداریم که وسعت رزق و روزی به توانمندی و استعداد انسان ارتباطی ندارد. البته گاهی هم گشایش و تنگی در رزق ابتلایی از جانب خدای سبحان است. به هر حال بر اساس همین حکمت های بالغه الهی است که علاوه بر تفاوت در مال و دارایی، در سایر ابعاد زندگی انسانها نیز تفاوت هایی قرار داده شده است.

ج: خداوند یکی از ضررهای افزایش دادن بی قید و شرط رزق و روزی بندگان را این چنین بیان می فرماید:”وَلَوْ بَسَطَ اللَّـهُ الرِّزْقَ لِعِبَادِهِ لَبَغَوْا فِي الْأَرْضِ وَلَـٰكِن يُنَزِّلُ بِقَدَرٍ مَّا يَشَاءُ” (شوری:۲۷)

گر خداوند رزق و روزی را برای همه بندگانش (بدان گونه که خودشان می خواهند) فراخ و گشاده گرداند، به یقین در زمین تباهی می کردند. ولی به اندازه آنچه بخواهد (روزی) فرو می فرستد.

در حدیث قدسی آمده است: از بندگانم کسی هست که او را جز توانگری به صلاح نمی آورد و اگر فقیرش سازم ، بی گمان دینش را بر وی تباه کرده ام و از بندگانم کسی هست که او را جز فقر به صلاح نمی آورد ، و اگر توانگرش سازم دینش را بر وی تباه ساخته ام .

خداوند که خالق و دانای اسرار تمام بندگان است، خود می فرماید: “کلا ان الانسان لیطغی ان رآه استغنی” (علق:۷-۶) به یقین انسان سر به طغیان بر می دارد هنگامی که خود را بی نیاز می بیند.

د: خداوند متعال در چندین آیه، از رزق و روزی و تنگی و فراخی آن به عنوان یکی از راههای امتحان و ابتلای بندگان  یاد می کند:

“فَأَمَّا الْإِنسَانُ إِذَا مَا ابْتَلَاهُ رَبُّهُ فَأَكْرَمَهُ وَنَعَّمَهُ فَيَقُولُ رَبِّي أَكْرَمَنِ ﴿١٥﴾ وَأَمَّا إِذَا مَا ابْتَلَاهُ فَقَدَرَ عَلَيْهِ رِزْقَهُ فَيَقُولُ رَبِّي أَهَانَنِ ﴿١٦﴾” (فجر:۱۵-۱۶)

اما انسان همین که پروردگارش او را بیازماید و او را گرامی دارد و به او نعمت دهد ، خواهد گفت:پروردگارم مرا گرامی داشته است (با این تصور که این عزت و نعمت حقش بوده است). و اما اگر او را بیازماید و روزی اش را تنگ و کم نماید ، خواهد گفت:پروردگارم مرا خوار و زبون داشته است (و با فقر و فاقه ذلیل و حقیرم نموده است).

در آیه  دیگری خداوند در همین خصوص فرموده است:”وَلَنَبْلُوَنَّكُم بِشَيْءٍ مِّنَ الْخَوْفِ وَالْجُوعِ وَنَقْصٍ مِّنَ الْأَمْوَالِ وَالْأَنفُسِ وَالثَّمَرَاتِ ۗ وَبَشِّرِ الصَّابِرِينَ” (بقره:۱۵۵)

و قطعا شما را با چیزی از (قبیل) ترس و گرسنگی و زیانهای مالی و جانی و کمبود فراورده ها می آزماییم و به بردباران (بر این آزمون ها) پژده بده.

گاهی نیز وفور نعمت های خداوند، استدراج و مهلت و وسیله ای برای عذاب گنکاران است: “وَ لَا تُعْجِبْكَ أَمْوَالُهُمْ وَأَوْلَادُهُمْ ۚ إِنَّمَا يُرِيدُ اللَّـهُ أَن يُعَذِّبَهُم بِهَا فِي الدُّنْيَا وَتَزْهَقَ أَنفُسُهُمْ وَهُمْ كَافِرُونَ” (توبه:۸۵)

و مالها و فرزندان کافران و فاسقان تو را به شگفت نیاندازد ، جز این نیست که خداوند می خواهد با آن در دنیا آنان را شکنجه دهد و جانهایشان در حال کفر بیرون رود.

ه:خداوند یکی دیگر از حکمت های تقسیم رزق را این گونه بیان می کند:

“…نَحْنُ قَسَمْنَا بَيْنَهُم مَّعِيشَتَهُمْ فِي الْحَيَاةِ الدُّنْيَا ۚ وَرَفَعْنَا بَعْضَهُمْ فَوْقَ بَعْضٍ دَرَجَاتٍ لِّيَتَّخِذَ بَعْضُهُم بَعْضًا سُخْرِيًّا… ” (زخرف:۳۲)

ما زیست مایه آنان را در زندگی دنیا بین آنان تقسیم کرده ایم.و در مرتبت ، برخی از آنان را بر برخی دیگر برتر گردانیده ایم تا برخی از آنان برخی دیگر را خدمت گیرند.

زمخشری در ذیل این آیه می نویسد: همانا خداوند خودش روزی و اسباب مادی زندگی را در میان انسانها تقسیم، مقدار آن را مقرر و مرتبه هر یک از آنها تساوی قرار نداد بلکه در برخورداری از اسباب زندگی و در مقام و منزلت بین شان تفاوت نهاد. از آنان قوی و ضعیف، غنی و فقیر،آقا و خادم قرار داد تا احتیاجات همدیگر را برآورده سازد و نیازهایشان به خدمت بگیرند. تا چرخ زندگی همه بچرخد و هریک به منافعشان برسند و نیازهایشان برآورده شود. و اگر خداوند انسانها را به حال خودشان رها می کرد و تدبیر همه امورشان را به خودشان وامی نهاد،البته که همه ضایع و هلاک می شدند.

منبع: ندای اسلام