هدایت نبوی در مبحث تربیت(۲)

سلسله ی مربی اول صلی الله علیه و سلم

مولف:دکتر محمد بن عبدالله الدویش

مترجم: عبدالرحمن محمد زمان پور

هدایت نبوی در حوزه ی تعلیم و تربیت

درشماره  اول از اهمیت تربیت و از نیاز مربیان به خودسازی بیشتر و بالابردن سطح تجربیاتشان سخن گفتیم و با تأکید بر اهتمام به هدایت نبوی صلی الله علیه وسلم در زمینه ی تربیت از رهگذر آشنا شدن با او و ارائه کردن آن به مربیان و تطبیق آن در واقعیت زندگی شان بحث مان را به پایان بردیم.

پیش از پرداختن به هدایت نبوی صلی الله علیه وسلم در حوزه ی تربیت و تعلیم و ارشاد، سخت نیازمندیم که با وظیفه ی تربیتی پیامبر صلی الله علیه وسلم و با بخش هایی از نشانه های آن موفقیت تربیتی که مربی نخست محقق ساخته آشنا شویم.

خدای تبارک و تعالی پیامبرش محمد صلی الله علیه وسلم را انتخاب کرده و او را از بین سایر بندگانش به رسالت برگزیده خداوند فرمود ( و ربک یخلق ما یشاء و یختار ما کا لهم الخیرة سبحان الله و تعالی عما یشرکون۶۸قصص)و پروردگارت آنچه بخواهد می آفریند و بر می گزیند و آنان اختیاری ندارند پاک و منزه است و برتر است الله از آنچه شرک می ورزند.

خداوند پیامبر برگزیده اش را از بهترین نژاد و بهترین خانواده ها برگزید وپیامبر در این زمینه می فرماید: خداوند به دلهای بندگان نگاه کرد پس قلب محمد را بهترین قلب بندگان یافت پس او را برای خودش برگزید و او را به رسالتش برانگیخت سپس بعد از قلب محمد به دلهای بندگان نگاه کرد پس دلهای اصحابش را بهترین دلهای بندگان دید پس آنان را معاونان پیامبرش قرار داد که در دفاع از دین جهاد کنند پس آنچه مسلمانان آن را نیک بدانند نزد خدا نیز نیک است و آنچه آن را بد ببینند  همان نزد خدا  نیز بد است.( روایت احمد۳۵۸۹)

بر پایه ی این گزینش، پیامبر صلی الله علیه وسلم از بهترین ویژگی ها و نشانه ها و صفات نیکی که مردم بر آن خلق شده اند برخوردار بود از این رو اگر به شخصیت انسانی پیامبر منهای نبوت و رسالت بنگریم و آن را با بشر دیگر مقایسه کنیم متوجه خواهیم شد که او بهترین مردم است بنابراین از سایر بشر داناتر و بردبارتر و فصیح تر و شجاع تر بود و هیچ صفت ستوده ای نبوده مگر که پیامبر صلی الله علیه وسلم  بیشترین بهره را ازآن داراست  و هیچ صفت نکوهیده ای در بشر نیست مگر که پیامبر صلی الله علیه وسلم دورترین مردم از آن صفات است پس از بهترین نژاد انسانی انتخاب شده سپس پروردگارش آن را تزکیه نموده و به او علم آموخته است و وحیش را بر او فرود آورده است پس بیش از همه ی مردم از این وحی پر برکت استفاده برده است.

ما هرچه تلاش کنیم و زحمت بکشیم و فصیحانه سخن بگوییم و قلم فرسایی کنیم و در سخن گفتن بلیغ ترین باشیم و هر چند  گوینده از بلاغت و فصاحت و مهارت در تعبیر برخوردار باشد ولی کلامی بهتر و زیباتر و صادقانه تر در بیان شخصیت مربی نخستین صلی الله علیه وسلم از خود قرآن وجود ندارد زیرا قرآن کلام خدای تبارک و تعالیی است که پیامبر بزرگوار صلی الله علیه وسلم را آفریده و او را برگزیده و او را به رسالتش گزین ساخته است.

آیات قرآن کریم در دلالت بر جنبه ی تربیتی شخصیت پیامبر صلی الله علیه وسلم متنوع است از جمله موارد زیر است:

۱.خداوند تبارک و تعالی خبر می دهد که او پیامبران را از بشر برگزیده که با مردم زندگی می کنند و با آنان در بازار راه می روند و همراه مردم غذا می خورند خداوند متعال فرمود : و ما أرسلنا قبلک من المرسلین إلا أنهم لیأکلون الطعام و یمشون فی الأسواق و جعلنا بعضکم لبعض فتنة أتصبرون و کان ربک بصیرا۲۰ فرقان) و پیش از تو پیامبران را نفرستادیم مگر که آنان غذا می خوردند و در بازار راه می روند و بعضی  از شما را باعث آزمایش بعضی دیگر قرار داده ایم آیا پایداری می کنید؟و پروردگارت بیناست.

و قرآن اعتراض مشرکان به بشر بودن پیامبر صلی الله علیه وسلم  و درخواست فرشته بودن پیامبر را مورد انتقاد قرار می دهد خداوند عزوجل فرمود: (و قالوا لولا أنزل علیه ملک و لو أنزلنا ملکا لقضی الأمرثم لا ینظرون.و لو جعلنا ملکا لجعلناه رجلا و للبسنا علیهم ما یلبسون۸-۹انعام)

حافظ ابن کثیر رحمه الله می فرماید: خدای متعال انسان ها را متوجه لطف و رحمت خود به بندگان می کند که پیامبر از جنس خودشان برایشان برانگیخته تا کلامش را درک کنند و زبانش را بفهمند تا بتوانند با او سخن بگویند و با او گفتگو کنند در حالی که اگر فرستاده ای از فرشتگان به سوی شان می فرستاد نمی توانستند با او روبرو شوند و کلام خدا را از او دریافت کنند.خدای متعال فرمود: لقد من الله علی المومنین إذ بعث فیهم رسولا من أنفسهم۱۶۴آل عمران (تفسیرابن کثیر۳/۶۵)

از این رو پیامبر صلی الله علیه وسلم با بشریتش با مردم زیسته است ،دچار بیماری و درد می شد ،می خوابید و بیدار می شد،به یاد می آورد و فراموش می کرد و خودش فرموده است : همانا من بشری مثل شما هستم فراموش می کنم آن گونه که شما دچار فراموشی می شوید.( بخاری۴۰۱ و مسلم۵۷۲) همچنین فرموده است :همانا من بشرم و شما برای حل درگیری تان به من مراجعه می کنید و شاید بعضی از شما در بیان دلیل خود از دیگری قوی تر باشد و من بر اساس آنچه می شنوم داوری می کنم پس هرکس چیزی از برادرش را به نفع او داوری کردم آن را نگیرد زیرا پاره ای از آتش به او داده ام.(بخاری۲۶۸۰ و مسلم۲۶۸۰)

۲.خداوند تبارک و تعالی خبر می دهد که یکی از وظایفی که بدان خاطر برانگیخته شده تربیت است زیرا هنگامی که ابراهیم و اسماعیل علیهما الصلاة والسلام خانه ی کعبه را بنا می کردند از خدای تبارک و تعالی برای این امت درخواست کردند که در این امت کسی را برانگیزد که این وظیفه ی را انجام دهد ( ربنا وابعث فیهم رسولا من أنفسهم یتلو علیهم ءایاتک و یعلمهم الکتاب والحکمة و یزکیهم إنک أنت العزیز الحکیم.۱۲۹بقره)پروردگارا در میان ایشان پیامبری از خودشان برانگیز آیات تو را بر ایشان تلاوت کند و کتاب و حکمت را به آنان بیاموزد و آنان را تزکیه کند به راستی که تو خودت باعزت و با حکمتی.

و خداوند تبارک و تعالی به خاطر مبعوث ساختن این پیامبر گرامی در بین امت بر آنان منت می گذارد در این باره فرمود ( کما أرسلنا فیکم رسولا منکم یتلو علیکم ءایاتنا و یزکیکم و یعلمکم الکتاب والحکمه و إن کانوا من قبل لفی ضلال مبین۱۶۴ آل عمران)

و خبر می دهد که پیامبرش را در میان امتی بی سواد برانگیخته تا این وظیفه و امر مهم را انجام دهد فرمود : هوالذی بعث فی الأمیین رسولا منهم یتلو علیهم ءایاته و یزکیهم و یعلمهم الکتاب و الحکمه و إن کانوا من قبل لفی ضلال مبین۲ جمعه

بنابراین در این آیات بیان شده که از حکمت های برانگیختن پیامبر صلی الله علیه وسلم تلاوت آیات خدا،تعلیم کتاب و تعلیم حکمت و تزکیه ی مردم است. در حالی که تعلیم کتاب و حکمت در تلاوت آیات یا القاءکلامی به مردم که حفظش کنند خلاصه نمی شود بلکه می طلبد که این علم به گونه ای تقدیم شود که یادگیری و دریافت درست مردم را محقق سازد و این چیزی است که در روش تعلیم پیامبر به اصحاب محقق شده است که بررسی بخش هایی از این موضوع در بخش های بعدی به اذن خدا بیان خواهیم کرد.

علاوه بر تعلیم کتاب و حکمت از جمله اهداف ارسال پیامبر تزکیه است که عبارت های مفسرین در بیان معنی تزکیه متنوع و گونه گون است ولی همه در چهارچوبی نزدیک به هم می چرخد.حافظ ابن کثیر رحمه الله می فرماید: «یزکیهم» یعنی مردم را به معروف امر می کند و آنان را از منکر باز می دارد تا نفوسشان رشد یابد و از آن چرک و پلیدیی که در حالت شرک و جاهلیت به آن آلوده شده اند پاک شوند.( تفسیر ابن کثیر۱/۴۲۵) همچنین ابن کثیر رحمه الله می فرماید: «و یزکیهم»یعنی آنان را از رذیلت های اخلاقی و آلودگی نفوس و کارهای جاهلی پاک می گرداند و آنان را از تاریکی ها به نور بیرون می آورد.( تفسیر ابن کثیر۱/۱۹۷) و شیخ عبدالرحمن بن سعدی رحمه الله می گوید :  با تربیت بر اعمال صالح و تبری جستن از اعمال پستی که نفوس با وجود آن پاک نمی گردد.( تفسیر سعدی۱/۶۶)

این تزکیه نبوی هم نسبت به آنانی که شرف همراهی و بودن با او و دریافت از او را داشته اند و هم نسبت به کسانی که بعد از آنان می آیند با رجوع به سنت و هدایت نبوی محقق خواهد.

۳.قرآن کریم رسول الله صلی الله علیه وسلم را با صفات مربیان توصیف نموده است از جمله توصیف به نرمخویی و دوری از سخت گیری و تندخویی می فرماید:( فبما رحمه من الله لنت لهم و لو کنت فظا غلیظ القلب لانفضوا من حولک فاعف عنهم واستغفر لهم وشاورهم فی الأمر فإذا عزمت فتوکل علی الله إن الله یحب المتوکلین۱۵۹ آل عمران ) پس به سبب رحمتی از پروردگارت برای آنان نرم شدی در حالی که اگر تندخو و سنگدل بودی از اطرافت پراکنده می شدند پس از آنان درگذر و برای آنان درخواست آمرزش کن و در کارها با آنان مشورت کن پس هرگاه تصمیم قطعی گرفتی بر خدا توکل کن زیرا خدا توکل کنندگان را دوست می دارد.

همچنین او را به رحیم بودن و اشتیاق به مومنان و دوری از به سختی افتادن مومنان توصیف نموده است در این زمینه می فرماید:(لقد جاءکم رسول من أنفسکم عزیز علیه ما عنتم حریص علیکم بالمومنین رئوف رحیم۱۲۸ توبه)

برای شما پیامبری از خودتان آمده  به دردسر افتادن شما برای او سنگین است به شما بسیار علاقمند است و نسبت به مومنان دلسوز و مهرورز است.

ادامه دارد ….