روزه و اثر آن در ارتقاء اخلاق و تصحیح رفتار(۲)

روزه و اثر آن در ارتقاء اخلاق و تصحیح رفتار

نوشته : دکتر رجب ابوملیح

ترجمه : داود صديقی

روزه ، به روزه دار می آموزد که خدای تعالی را ، همیشه مراتب رفتار خود ببینید چرا که او می تواند در خلوت ، چیزی بخورد یا بنوشد ولی چون خدا را ناظر خود می داند ، چنان کاری نمی کند بنابراین روزه نمی تواند ریا کارانه و برای غیر خدا باشد و از اینجاست که خداوند بلند مرتبه در حدیثی قدسی می فرمایند که « تمامی اعمال فرزندان آدم برای خودشان است ، جز روزه که برای من است و من خود بدان پاداش می دهم »

هر گاه انسان بدرستی خدا را شاهد و ناظر رفتار خود ببیند بسیاری از اخلاقهای فاسد و نامطلوب اصلاح می گردند و این توجه و مراقبت ، بر رفتار مسلمان سایه انداخته و تاثیرات آن بر اخلاقش ، واضح و آشکار می گردد. آنگاه که انسان در عبادات و معاشرتهای اجتماعی و داد و ستد خویش، خدا را مراقب خود دید و دانست که هیچ چیزِ پنهانی، در آسمانها و زمین بر خدا مخفی نیست و این سخن خدا را به نیکی باور کرد که « و کلیدهای غیب ، تنها نزد اوست جز او کسی آن را نمی داند ، و آنچه در خشکی و دریاست می داند ، و هیچ برگی فرو نمیافتد مگر ( اینکه ) آن را می داند ، و هیچ دانه ای در تاریکیهای زمین،  و هیچ تر و خشکی نیست مگر اینکه درکتابی روشن ثبت است » ۵۹/انعام

و پیوسته این آیه را مد نظر قرار داد که:« آیا نداسته ای که خدا آنچه را که در آسمانها و آنچه را که در زمین است می داند ، هیچ گفتگوی محرمانه ای میان سه تن نیست مگر اینکه او چهارمین آنهاست و نه میان پنج تن مگر اینکه او ششمین آنهاست و نه کمتر از این عدد و نه بیشتر ، مگر اینکه هر کجا باشند ، او با آنهاست . آنگاه روز قیامت آنان را به آنچه کرده اند آگاه خواهد گردانید ، زیرا خدا به هر چیزی داناست » ۷/مجادله. قطعاً هر گاه همه اینها را به خوبی فهمید و باور کرد و پیوسته مد نظر قرار داد و این ارشاد نبوی را با جان و دل دریافت که « خدا را به گونه ای عبادت کن ، گویی که او را می بینی  هر چند که او را نمی بینی ولی ( بدان که) قطعاً او تورا می بیند » به سعادت بزرگی نائل شده و بر نردبان اخلاق و رفتار تا دور دستها صعود کرده است .

روزه به مسلمانان ، صبر و استقامت می بخشد چرا که مسلمان در برابر گرسنگی و تشنگی و شهوت، به خاطر اطاعت از خدا ،صبر و تحمل می ورزد ، صبر دو نوع است :

۱) صبر بر طاعت ، چرا که بنده نمی تواند به خوبی فرمانبر دستورات خدا و رسولش (ص) باشد جز با صبر و پایداری و نبرد و جهاد با دشمنان پنهان و آشکار و با پایداری و استقامت است که می تواند و اجبات را ادا کرده و مستحبات را انجام دهد .

۲) صبر در ترک نواهی ، چرا که نفس و انگیزه های نفسانی و زینت دادن شیطان به معصیت و همنشینان بد ، همگی مسلمان را به معصیت تشویق می کنند و مؤمن به میزان صبر و پایداریش می تواند از آن دوری کرده و ترک گوید. در فضیلت و اهمیت صبر ، همین بس که خداوند آن را راه رسیدن به امامت و پیشوایی در دین و دنیا قرار داده است آنجا که می فرمایند « و چون شکیبایی کردند و به آیات ما یقین داشتند ، برخی از آنان را پیشوایانی قرار دادیم ، که به فرمان ما ( مردم را ) هدایت می کردند » ۲۴ / سجده

صبر ، دشمن ستیزه جو را به دوستی صمیمی تبدیل می کند و راهی است برای رسیدن به رضایت خداوند متعال و بهشتی که پهنایش به قدر آسمانها و زمین است و برای پرهیزگاران آماده شده است در این باره خداوند می فرماید« و نیکی با بدی یکسان نیست. (بدی را ) به آنچه بهتر است دفع کن : آنگاه کسی که میان تو و میان او دشمن است گویی دوست یکدل می گردد و این خصلت را جز کسانیکه شکیبا بوده اند نمی یابند، و آن را جز صاحب بهره ای بزرگ ، نخواهد یافت. ۳۴ و ۳۵ / فصلت

روزه ، ارتباط با اجتماع را در نفس و جان مسلمان تقویت می کند و در جان او معنای اتحاد و همبستگی برای تعاون و همکاری و یاری رساندن به همدیگر را ریشه دار می کند چرا که مسلمانان همه با هم با دیدن هلال ماه رمضان روزه می گیرند و در آخر نیز همگان با دیدن ماه شوال آن را به پایان می رسانند آنها در وقتی واحد ، از خوردن و نوشیدن دست می کشند و باز در وقتی دیگر ، همگی افطار می کنند . گویی که روزه با زبان حال خود این سخن خداوند متعال را تکرار می کند « این است امت شما که امتی یگانه است ، و منم پرودگار شما ، پس مرا بپرستید »  ۹۲ /  انبیا

« و همگی به ریسمان خدا چنگ زنید و پراکنده شوید و نعمت خدا را برخود یاد کنید : آنگاه که دشمنان ( یکدیگر) بودید ، پس میان دلهای شما الفت انداخت ، تا به لطف او برادران هم شدید ، و بر پرتگاه آتش بودید که شما را از آن رهانید این گونه خداوند نشانه های خود را برای شما روشن می کند باشد که شما راه یابید»   ۱۰۳ / آل عمران

روزه ، مسلمانان را به احترام گذاشتن به نظم و تنظیم وقت ، عادت می دهد چرا که تاخیر طولانی در افطار مکروه است و افطار قبل از مغرب روزه را باطل می کند ، همانگونه که تاخیر در سحری مستحب است ولی اگر شخصی ، بعد از اذان هر چند با فاصله ای اندک چیزی ، بخورد یا بنوشد ، روزه اش باطل است همگان در یک وقت خاص امساک و در وقت مخصوص دیگری افطار می کنند پس وقت را اهمیت ویژه ای است. اگر مسلمانان این درسها را فرا می گرفتند و در زندگی خصوصی و اجتماعیشان آنها را به کار می بستند قطعاً بر بسیاری از ملتهای شرق و غرب فائق می آمدند. ما هر گاه دیگر ملتها را می بینیم که چه اندازه به وقت احترام گذاشته و چه مقدار در تنظیم و استفاده بهینه از آن دقت می ورزند شگفت زده می شویم در حالی که شایسته تر  آن است که ما بیشتر از آنها به این اخلاق آراسته باشیم ولی افسوس که این سخن شاعر درباره ما صادق است که

« کالعیس فی البیداء یقتلها الظمأ ***** و الماء فوق ظهور ها محمول »

« مانند شترانی اند که در بیابان از شدت تشنگی از پای میافتند و می میرند حال آنکه بر پشتشان مشک های آب را باز  زده اند »

و صادق تر از ‌آن سخن خداوند متعال است که «ای کسانی که ایمان آورده اید چرا چیزی می گویید که انجام نمی دهید ؟ نزد خداسخت ناپسند است که چیزی را بگویید و انجام ندهید » ۲ و ۳ / صف

ماه رمضان ماه ابتدای نزول قرآن است پس عجیب نیست که مردم در این ماه مبارک رمضان گرد حلقه های قرآن جمع می شوند و صدای قرآن از خانه ها و وسایل ارتباط جمعی به گوش میرسد چرا که ماه قرآن است و عجیب نیست که همگان روز را با قرائت قرآن به شب میرسانند و شب را نیز با آن نماز خویش را طولانی می کنند ولی چه خوب بود اگر قرآن را قرائت می کردند، آنگاه در آن تدبر کرده و می اندیشیدند و آن را می فهمیدند سپس به آن عمل می کردند و مانند اشخاصی نبودند که قرآن را میخوانند ولی قرآن آنها را لعنت می کند آنجا که می گوید « که لعنت خدا بر ستمگران باد » چرا که خود از زمره ستم گرانند .

در ماه رمضان به اذن خدا دعای روزه دار مستجاب می شود پس بایستی برای خویشتن ، پدر و مادر ، خانواده ، برادران و خواهران دعا کرد. بایستی برای این امت مصیبت زده و بلا دیده، دعای نصرت کرد بدان امید که خداوند دستگیرش شود و ذلت آن را عزت و ترسش را به امنیت تبدیل کند و آنها را متحد گراند و امور آنها را به رهبری ربانی بسپرد که آنها را به سوی خیر دنیا و آخرت رهنمون شود جای شگفتی نیست که خداوند آیات مربوط به روزه را این چنین به پایان می رساند :« هر گاه بندگان من از تو درباره من بپرسند ، ( بگو) من نزدیکم ، و دعای دعا کننده را به هنگامیکه مرا بخوانند اجابت می کنم پس آنان باید فرمان را مرا گردن نهند و به من ایمان آوردند، باشد که راه یابند »  ۱۸۶ / بقره

در اواخر ماه مبارک رمضان ، اعتکاف مستحب است آنجا که مردم، دنیا و زینتهایش را، فریاد و هیاهویش را، و زیورها و بیهودگی هایش را رها می کنند و خود را وقف پرستش و یاد خداوند و نماز شب و تلاوت قرآن می کنند و در این خلوت با حضرت حق روحشان تعالی مییابد نفسهایشان پاک و زلال و عزمشان راسخ می شود و از خداوند نیرو می طلبند تا بتوانند با این زاد ، توشه ای برای یک سالِ پیش رو، بیندوزند. همچون سلف صالحان که شش ماه از سال را آرزو مندانه مشتاق رمضان بودند و خود را برای آن آماده میکردند و شش ماه دیگر نیز از بهره هایش استفاده میبردند و اینچنین تقوی و پرهیزگاری در کامل ترین حالتش محقق میشد. درست همانطور که خداوند مسلمانان را بدان امر کرده است « ای کسانی که ایمان آورده اید از خدا آن گونه که حق پروا کردن از اوست ، پروا کنید و زینهار جز مسلمان نمیرید » ۱۰۲ / آل عمران

و کسی که میخواهد مسلمان از دنیا برود بایستی در همه حال بر اساس اسلام زندگی کند و خواسته بزرگش از خدا این باشد که اللهم أحینا علی الاسلام و توفنا علی الایمان » خدایا زندگی ما را براساس اسلام بر پای دار و ما را مومن بمیران »

در این ماه دادن فطریه واجب است زکاتی که احکام آن با زکات مال متفاوت است زکات مال فقط بر کسی واحب است که مالی اضافه بر حاجتهای ضروریش داشته باشد و به حد نصاب رسیده و یکسال نیز بر آن گذشته باشد حال آنکه فطریه بر فقیر و مستحقی که تمام سرمایه اش ، فقط به اندازه ای غذای یک روزه اش باشد نیز واجب است فقیر زکات را از دیگران گرفته و به دیگر فقرا انفاق می کند تا حتی در رنج و سختی نیز بذل و بخشش کند و گفته خداوند متعال درباره او صادق آید ( « و برای نیل به آمرزشی از پروردگار خود و بهشتی که پهنایش ( به قدر) آسمانها و زمین است (و) برای پرهیزگاران آماده شده است بشتابید  ) همانان که در فراخی و تنگی اتفاق می کنند ، ( و خشم خود را فرو میبرند : و از مردم در می گذرند ، و خداوند نیکوکاران را دوست دارد )  ۱۳۳ و ۱۳۴ /  ال عمران

فطریه در سال دوم هجرت ، سالی که ماه مبارک رمضان فرض شده واجب گردیده است تا رفتارهای بد و بیهوده روزه دار را پاک گرداند و کمکی به مساکین باشد و آنها را از ذلتِ نیاز و سوال در روز عید برهاند . قطعاً بذل و بخشش با این نظم و گستردگی اثرات نیکی بر اخلاق غنی و فقیر خواهد گذاشت نفس ثروتمند را از حرص و بخل و نفس فقیر را از حقد و حسد پاک میگرداند به ثروتمند می آموزد که مالک واقعی ثروتش خداست و این ثروت را فقط چند روزی است به او سپرده اند و او آنجا که خدا دستور داده انفاق می کند و هر جا که نهی فرموده اند خویشتنداری می کند و به فقیر و مستمند می آموزد که خداوند او را تنها وا ننهاده است و هرگز او را در جامعه مسلمانی که حقوق خدا را در سرمایه و ثروتشان شناخته و رعایت می کنند ضایع نمی گرداند .

خداوند پایان این ماه را، عید مقرر فرموده است تا مردمان به خاطر هدایت و توفیق الهی و اجرای فرمان هایش شاد و مسرور گردند ، تا اینکه همگان بیاموزند چه هنگام شاد شوند و چگونه اظهار شادی کنند .مسلمان یاد میگیرد آنگاه که موفق به ادای عبادتی شد خوشحال و شادمان شود و هر زمان که مرتکب گناه شد محزون و غمگین گردد و می آموزد که بایستی خوشحالیش بر مبنای خواسته خداوند باشد نه بر مبنای خواسته و مراد نفسش.

« بگو به فضل و رحمت خداست که مومنان باید شاد شوند و این از هر چه گرد میآورند بهتر است » ۵۸/یونس

در روزه بسیاری درسها ، عبرت ها ، و پندهای دیگر نهفته است ولی قبل و بعد از هر چیزی روزه « مدرسه ی تقوی» است با تمامی معانی پسندیده و برجسته و استواری که تقوی در بردارد .