اختلاف در استهلال؛ علل و راهکارها

موضوع رؤیت هلال ماه، هر سال با شروع رمضان به موضوعی داغ تبدیل می شود. مؤمنان بی صبرانه منتظر قدوم ماه مبارک هستند تا عبادت لذت بخش روزه را بجا آورند و از سوی دیگر دغدغه فراوان دارند که در روزه گرفتن کوتاهی نکنند.

همه منتظر اعلان شروع ماه مبارک هستند، اما هر سال بسیاری از مردم سر در گم می مانند. دولت ها و کشورها هماهنگ نیستند و حتی مذاهب نیز با هم اختلاف نظر دارند و علما فتواهای متفاوت دارند. در این کوتاه سخن سعی می کنیم علت این اختلاف دیدگاه ها را با زبانی ساده بیان نماییم.

زمان عبادات در اسلام بر اساس ماه های قمری می باشد. ماه قمری هم بر اساس رؤیت ماه می باشد. هلال شب اول می بایست بعد از غروب آفتاب رؤیت شود تا شروع  ماهی دیگر اثبات شود، اما با توجه به باریک بودن و زمان کم مکث هلال شب اول، رؤِیت، کاری دشوار می باشد. همچنان عوارضی طبیعی همچون گرد و غبار یا ابر نیز ممکن است مانع رؤیت شود. رسول الله در این باب فرموده است: ” صُومُوا لِرُؤْيَتِهِ وَأَفْطِرُوا لِرُؤْيَتِهِ، فَإِنْ غُمِّيَ عَلَيْكُمُ الشَّهْرُ ، فَعُدُّوا ثَلَاثِينَ ” .رواه مسلم.

در این حدیث رسول الله معیار را رؤیت قرار می دهد و می فرماید با دیدن ماه روزه بگیرید، اما اگر نتوانستید ماه را ببینید، شعبان را سی روز کامل کنید چون ماه قمری ۲۹ یا ۳۰ روز می باشد. همچنین مذاهب و علما برای صحت رؤیت، شروطی قرار داده اند.

اما با وجود این حدیث علت اختلاف چیست؟ علت این اختلافات به دیدگاه متفاوت علما در مورد اعتبار اختلاف مطالع و حساب فلکی می باشد. که در ذیل به اختصار آنها را توضیح می دهیم.

اختلاف مطالع

یکی از موضوعات مورد اختلاف بین مذاهب، موضوع اختلاف مطالع می باشد، به این معنا که ماه در افق های مختلف طلوع و غروبش متفاوت می باشد و بر همین اساس کسانی که به اختلاف مطالع اعتبار می دهند، فقط رؤیت ماه را برای مردم و مناطق آن مطلع معتبر می دانند و دیگر مناطق و کشورها که مطالع آنها فرق دارد، نمی توانند بر اساس رؤیت دیگر مناطق روزه بگیرند.

اما گروهی که به اختلاف مطالع معتقد نیستند می گویند اگر ماه در هرجایی از دنیا مشاهده شد همه مسلمان ها باید با هم روزه بگیرند گرچه که در منطقه یا شهر یا کشور خود ماه را رؤیت نکرده اند.

حساب فلکی یا رؤیت؟

بسیاری از مذاهب و علما بر طبق حدیث فوق حساب فلکی و نجومی را برای اثبات ماه جدید معتبر نمی دانند و طبق فرمایش رسول الله معیار را رؤیت می دانند، اما برخی دیگر از علما حساب فلکی را معتبر می دانند و در این موضوع به حدیث رسول الله استدلال می کنند که فرمود: ” إِنَّا أُمَّةٌ أُمِّيَّةٌ ، لَا نَكْتُبُ وَلَا نَحْسُبُ الشَّهْرُ هَكَذَا وَهَكَذَا وَهَكَذَا ، وَعَقَدَ الْإِبْهَامَ فِي الثَّالِثَةِ ، وَالشَّهْرُ هَكَذَا وَهَكَذَا وَهَكَذَا يَعْنِي تَمَامَ ثَلَاثِينَ “رواه مسلم.

در این حدیث رسول الله می فرماید که ما امتی بی سواد هستیم خواندن و حساب و کتاب را بلد نیستیم و سپس با انگشتانش اشاره می کند که ماه یا ۲۹ و یا ۳۰ روز است.

دسته دوم از علما با استناد به این حدیث می گویند رؤیت و مشاهده هلال به عنوان راهکار و راه حلی برای جامعه خالی از علم آن روز عربستان بوده که در خواندن و حساب فلکی و نجومی ضعیف بوده اند اما پس از اینکه ما حساب فلکی و علم نجوم را به دست آورده ایم دیگر نیازی به رؤیت نیست و حساب فلکی برای اثبات ماه جدید کافی می باشد.

امروز با پیشرفت علوم فضایی و نجومی محاسبه حرکت ستارگان و ماه و امکان رؤیت آنها بسیار آسان و در عین حال دقیق شده است در بین علمای معاصر نظریه وسطی وجود دارد که طرفداران بسیاری دارد و آن اینکه برای نفی رؤیت از علم نجوم استفاده می کنیم، اما برای اثبات ماه جدید از رؤیت استفاده می کنیم. توضیح اینکه الان ما می توانیم بفهمیم که آیا امشب ماه قابل رؤیت می باشد یا نه؟ اگر علم نجوم گفت که قابل رؤیت نیست شهادت و گواهی هیچ کسی را در رؤیت ماه در امشب قبول نخواهیم کرد و همین علم نجوم به ما می گوید فردا شب امکان رؤیت وجود دارد و ما فردا شب برای رؤیت اقدام می کنیم و پس از رؤیت، ماه جدید شروع می شود.

متأسفانه در سال های گذشته برخی از کشورها با توجه به اینکه از نظر علمی ماه قابل رؤیت نبوده است باز هم شهادت و گواهی برخی مبنی بر رؤیت ماه را پذیرفته اند که بعد از چندی خطای این دولت ها و کشورها واضح شده است. براستی چرا ما باید خودمان را از علوم و تکنولوژی و پیشرفت های موجود محروم نماییم؟

برای اطللاعات بیشتر در این زمینه، مقاله دکتر قرضاوی را در این زمینه در کتاب دیدگاههای فقهی معاصر مطالعه بفرمایید.

اهل سنت ایران و رمضان

اهل سنت ایران با توجه به اینکه مذهب رسمی کشور شیعه می باشد و اعلام رمضان و عید که توسط دولت صورت می گیرد بر اساس فقه تشیع می باشد، وضعیت ویژه ای دارند.

عده ای از اهل سنت ایران معتقدند که اعلام رمضان و عید در بین حکومت ها به موضوعی سیاسی تبدیل شده است و لذا سعی می کنند بر اساس اعلام کشورهای عربی و مخصوصا عربستان روزه بگیرند، البته آنها از نظریه فقهی که اختلاف مطالع را معتبر نمی دانند نیز کمک می گیرند.

عده ای دیگر از علما اهل سنت خود را مقید به اعلام حکومت ایران می دانند و برای حفظ وحدت بر اساس اعلام دولت روزه و عید می گیرند.

برخی از علما نیز سعی می کنند بر اساس مذاهب فقهی موجود، شافعی و حنفی، بدون تأثیر گرفتن از دولت های عربی و ایران خود مستقلانه بر اساس رؤیت در منطقه خود رمضان و عید را اعلام کنند.

برخی دیگر نیز با استقلال کامل و بدون تأثیر گرفتن از نظریات و اعلام دیگران، با استفاده از تجربیات و اجتهاد به روز و استفاده از داده های علمی مراکز فضایی و نجومی معتبر دنیا شروع رمضان و عید را اعلام می کنند.

در هر صورت بین علما و دولت ها اختلاف نظر وجود دارد و نباید این اختلاف دیدگاه باعث تفرقه و عداوت شود، بلکه باید با سعه صدر و داشتن دیدی باز به آراء و نظریات و دیدگاه های همدیگر احترام بگذاریم و انتظار نداشته باشیم که همه هم رأی ما شوند، باید فرهنگ اختلاف را تمرین کنیم و اجازه دهیم هر کسی بر اساس نظر و دیدگاه خود عمل و اقدام کند.

تابش پیشاپیش ضمن تبریک فرارسیدن ماه مبارک رمضان، همگان را به استفاده بیشتر و بهتر از این جشنواره بزرگ عبودیت فرا می خواند. می بایست فراموش نکنیم که اختلافات موجود در مورد ابتدای رمضان و عید اختلافات علمی ست که صاحبان هر دیدگاه برای خود دلایلی دارند. لذا این اختلافات باید در دایره مباحثات علمی و احترام به دیدگاه های دیگران بماند و ما را به تفرقه و عداوت با همدیگر نکشاند.

مبارک باد موسم کسب ثواب و عروج روحانی و تحقق بندگی.